LTS. Đặng Huy Trứ (1825-1874) là một nhà Nho yêu nước và mang tư tưởng cách tân. Là nhà Nho, ông dùi mài kinh sử, làm thơ viết văn, đi dạy học và ra làm quan. Là nhà cách tân, ông ra tay thực nghiệp, ra ngoài học hỏi thiên hạ, về nhà lập hội buôn, mở mang công nghệ,… Ông để lại nhiều trước tác mà nhóm Trà Lĩnh cất công sưu tập lại đã xuất bản thành một cuốn sách lớn là Đặng Huy Trứ, con người và tác phẩm (1990), sau đó, Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam đã xuất bản hai cuốn Từ thụ yếu quy (1992) và Đặng Dịch Trai ngôn hành lục (1993).
Làm quan vào thời buổi: “Quan coi dân như kẻ thù, dân sợ quan như sợ hổ. Quan mưu tích cho đầy túi tham, ngày đục, tháng khoét. Dân điêu tàn mà gốc của nước lay động” nên Đặng Huy Trú hiểu rằng muốn cho dân hết khổ, nước khỏi suy thì các quan lại phải xứng là rường cột. Do vậy, ông đã dành thời gian cuối đời của mình, viết ra một bộ sách dày cả ngàn trang lấy tên là Từ thụ yếu quy để bàn về nạn hối lộ và đức thanh liêm của người làm quan.
Nhân kỷ niệm 170 năm ngày sinh của Đặng Huy Trứ và trong bối cảnh chúng ta đang đẩy mạnh công cuộc cải cách nền hành chính quốc gia mà ở đó vai trò, phẩm chất của người cán bộ là quan trọng hơn cả, chúng tôi xin giới thiệu ý kiến của ông về những phẩm chất cần có của người làm quan.
“Có 3 điều răn lớn cho người làm quan: Thanh, Cần, Thận.
1. Thanh là liêm khiết giữ mình
Của cải đối với người ta như dầu mỡ đối với đồ vật. Đã dây bẩn thì không thể gột sạch. Huống chi, ta lấy một thì dưới lấy mười, ta lấy mười thì dưới lấy hàng nghìn. Ta được vừa miệng thì dân bị hút máu. Ta được bảnh bao thân hình thì dân bị lột da. Ta được đầy túi thì dân phải bán nhà, bán ruộng. Ta có cái khoản đãi bạn bè thì vợ con của dân chỉ còn cháo. Nghĩ như thế, há lại không giữ chữ thanh liêm hay sao? Túi quan có lép thì cũng cố giữ lấy cái nghèo cho toàn danh tiết. Rượu độc không cầm được cơn khát, giọt rỉ mắm không làm nguôi cái đói, cái lợi trước mắt không bù lại cái hại lớn về sau.
Những trường hợp hối lộ mà người làm quan phải tránh không thể kể ra hết. Cần giữ gìn nghiêm ngặt, nhất thiết mọi thứ của cải phi nghĩa đều không thể nhận. Không lấy trước mặt mà lại lấy sau lưng thì lại càng xấu xa. Hoặc khi đi xem xét tình hình lại bắt dân, bắt cấp dưới phải đưa đón. Hoặc đi chơi mà bắt cấp dưới phải tiếp rước, hoặc sai làm vật dụng với giá rẻ khiến người làm phải bù tiền, mua rẻ sản vật để người bán bị thiệt, hoặc khinh suất lấy vật tư, nhân lực để bợ đỡ bậc quyền quý, để sửa sang nhà cửa công thự cho đẹp mắt làm tốn công quỹ,… như thế cũng làm hại đến thanh tiết. Hoặc tự ta không lấy mà để cho người nhà nhận riêng, để cho con hầu, đầy tớ phải giở thủ đoạn vòi vĩnh, để cấp dưới vòi tiền, để nha lại binh lính gây khó khăn sách nhiễu, để thân hào lừa dối, hương lý tố gian, để kẻ giữ việc kiện tụng gây mối tệ, để binh lính đi tuần tra giở thói hung tàn. Những việc như thế đều làm hại đến thanh tiết nhiều lắm. Lại nếu chỉ một mình ôm chữ liêm, khư khư tự giữ mình, thiếu sự kiểm tra để bốn bề, trên dưới đầy rẫy chỗ rò rỉ, hư hỏng thì phỏng có ích gì và cũng chưa phải đã vẹn toàn được thanh tiết.
2. Cần cù
Làm quan mà một ngày không chăm chỉ, bên dưới ắt phải chịu mọi điều tệ hại. Điều quan trọng của việc làm quan không gì bằng giữ cho tâm được trong sạch. Gà gáy đã dậy để nghe chính sự. Việc gia đình giữ cho được êm ấm. Chớ đam mê rượu chè, chớ đắm say sắc dục, chớ liên miên với thú riêng của mình. Việc gì phải giải quyết, giấy tờ gì phải báo lập tức xem xét thi hành, không nên để lại đến ngày mai.
Người làm quan là được ủy thác việc nước, việc dân mà dân tình không thấu đáo thì sao được? Chi bằng cam chịu khổ, cam chịu khó nhọc cho trăm họ khỏi oán hận, bất bình. Nếu ta ngại khó nhọc, thì dân ắt phải chịu tệ hại khôn lường. Không làm việc tận tâm thì yên lòng sao được?
3. Thận trọng
Thận trọng là một đức tính mà người làm quan cần phải có. Đánh xe muốn đi thật xa thì phải cẩn thận từ việc cầm dây cương. Đưa ra một lệnh sai lầm thì tệ hại sẽ phát sinh. Một lần nghe lời sai lầm thì tệ che đậy, khuất tất sẽ dấy lên. Một lần dùng người sai lầm thì lũ yêu tinh chuột cáo ngóc đầu dậy. Một lần bắt phu dịch sai lầm thì nỗi oán thán kêu ca sẽ nảy sinh. Một lần xử kiện sai lầm thì cái đạo khuyến khích, trừng phạt sẽ bị tắc lấp. Một lần xử án hình sai lầm thì oan khuất sẽ ứng ngay. Cứ nghĩ những điều như thế thì làm sao mà không thận trọng được?
Việc quan thì công văn giấy tờ rối như tơ vò, dân tình bên dưới cách trở khó nắm được. Nếu ỷ vào sự thông minh của mình, gặp khi nóng giận hay vội vã đều có thể làm oan uổng người ta. Xem thế đủ biết làm quan khó biết chừng nào. Cái khó của sự thận trọng không phải ở sự thiếu cân nhắc đôi ba lần trong một việc mà ở chỗ không thực tâm xem xét kỹ lưỡng”.
Nhóm Trà Lĩnh sưu tầm và dịch
