Các viên chức làm việc cho nhà nước, ngày xưa gọi là quan lại, ngày nay gọi là cán bộ. Quan lại đã được xem là “phụ mẫu chi dân” (cha mẹ của dân). Ngược lại, cán bộ đáng được gọi là “đầy tớ của dân”. Nhưng nhìn chung, tham quan ô lại thời nào cũng có, vấn đề là có ít hay có nhiều và cách diệt trừ tệ nạn ăn cắp của công khác nhau ở chỗ chỉ “xử lý nội bộ” hay “tận pháp trừng trị” (trừng trị hết phép).
Về vấn đề này, khi đọc lịch sử thời Minh Mạng, một ông vua nổi tiếng là rất nghiêm khắc, chúng tôi bắt gặp hai đoạn sử đáng quan tâm trong bộ Đại Nam thực lục (ĐNTL). Hai đoạn sử cho thấy thái độ quyết liệt của nhà vua trong việc bài trừ tệ nạn vừa nói.
Trong bộ Luật Gia Long có một điều khoản quy định cách xử tội những người ăn cắp tài vật chứa trong Nội phủ. Điều 229 của bộ luật có đoạn viết: “Kho của vua gọi là Nội phủ, nó ở trong cấm địa của Hoàng thành. Hễ lấy trộm món gì ở đó dù nhiều hay ít đều bị tội chém đầu”.
Ngay dưới thời Gia Long (1802-1819) đã xảy ra một vụ gian lận ở đây và mấy thủ phạm đã bị chém đầu. Nhưng qua thời Minh Mạng (1820-1840) lại diễn ra cảnh “hoàng kim hắc thế tâm” (kim loại màu vàng làm đen tối lòng người).
Thật vậy, vào tháng 5-1823, một ông quan làm việc tại Phủ Nội vụ tên là Lý Hữu Diệm lấy trộm hơn một lạng vàng. Việc bị phát giác, Bộ Hình đưa ông Diệm ra xử. Thay bằng tuyên án chém đầu, Bộ giảm xuống thành tội bắt đi đày. Vụ án được tâu lên, vua Minh Mạng không chấp nhận giảm án và dứt khoát hạ lệnh cho Bộ Hình đem can phạm ra chợ Đông Ba chém đầu cho mọi người trông thấy mà chừa tính trộm cắp đi. Xin chép lại toàn văn đoạn sử ấy:
“Thư lại Nội vụ phủ là Lý Hữu Diệm lấy trộm hơn một lạng vàng. Bộ Hình nghĩ xử tội chém chuẩn làm tội đồ. Án tâu lên, vua dụ rằng: ‘Khoảng năm Gia Long, bọn Nguyễn Đăng Dược thông đồng với thợ bạc là bọn Nguyễn Khoa Nguyên đúc trộm ấn giả, để trộm đổi ấn ngụy cất ở kho, đều xử chém ngay. Nay Hữu Diệm ở đấy cân vàng mà còn dám công nhiên lấy trộm, huống chi của kho thì sao? Thế là trong mắt hắn đã không có pháp luật, chi bằng theo đúng tội danh mà định tội để răn người sau. Lý Hữu Diệm phải giải ngay đến chợ Đông, chém đầu cho mọi người biết. Hồ Hữu Thẩm phải truyền cho bọn viên lại Nội vụ phủ cùng đến xem, hoặc giả mắt thấy lòng sợ mà tự khuyên răn nhau để khỏi mắc tội, há chẳng là một phương thuốc hay cho bọn ngươi sao?’” (ĐNTL, bản dịch của Viện Sử học, tập VI, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1963, trang 168).
Vụ gian lận thứ hai xảy ra vào tháng 11-1831. Toàn văn đoạn sử viết về vụ này như sau: “Lũ Nguyễn Đức Tuyên, Tư vụ Nội vụ phủ ăn bớt nhựa thơm. Việc phát giác, vua dụ rằng: ‘Lại dịch các kho phần nhiều là kẻ tham lam hèn mạt, bớt xén, dối trá, chẳng thiếu cách gì. Xảy ra đến đâu, trừng phạt đến đấy, đã chiếu luật làm tội nặng, lại nhiều lần truyền dụ, dạy bảo hầu đến rát cổ bỏng họng. Cốt muốn cho kẻ gian đổi lòng, đổi dạ, trở thành lương thiện, thế mà không ngờ lòng người khác xưa, ngày thêm gian giảo. Năm nay có vụ án (ăn cắp) son ở Vũ khố, đã đem nhẹ làm thành nặng vì khinh pháp luật, lừa dối vua. Kẻ phạm tội ấy đã bị xử tử, lại phải chặt một tay để treo ở cửa kho. Gần đây lại xảy ra vụ án mất trộm sa, đoạn và hổ phách, hiện đương sai tra xét rất khẩn cấp. Nay sai dâng nhựa thơm thì ra lũ Nguyễn Đức Tuyên đã ăn bớt từ trước, lại dám lấy mật trộn lẫn vào để ít hóa nhiều, ý định lừa gạt che giấu. Trước còn chối cãi, đến lúc cả kho xưng ra, mới chịu thổ lộ thực tình, thì những người tai nghe mắt thấy ai mà không ghét! Vả lại, vụ mất son chưa nguội, án sa, đoạn, hổ phách còn nóng hổi, chúng nó mù điếc, sao lại mất hết lương tâm, cố ý phạm tội như thế. Đáng lẽ cho trói đem gông ra chợ cửa Đông chém đầu, nhưng lần này tạm chặt một bàn tay thủ phạm Nguyễn Đức Tuyên đem treo, xóa tên trong sổ làm quan, để lại cho nó cái đầu, khiến nó suốt đời hối hận và nhờ đó để làm cho mọi người đều biết tỉnh ngộ răn chừa. Thế cũng là một cách trừng trị kẻ gian’” (ĐNTL, bản dịch đã dẫn, tập X, trang 380-381).
Hai vụ án trên xảy ra cách nhau hơn 8 năm rưỡi. Giữa thời gian đó còn có mấy vụ trộm cắp của công khác ở Vũ khố và Phủ Nội vụ, như đoạn sử vừa cho biết. Nhưng nhìn chung, giá trị kinh tế của các tài sản ấy đều tương đối nhỏ. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra ở đây là lương tâm, kỷ cương, phép nước. Chỉ mới thụt két một lạng vàng hoặc lấy cắp trong kho một thùng nhựa thơm mà vua Minh Mạng đã bắt chém đầu, chặt tay thủ phạm.
Dù sao, hai đoạn sử trên cũng đáng cho người đọc suy gẫm, đáng để luận cổ suy kim. Cái đó thường được gọi là bài học lịch sử.
